Thema: Racisme
Black Lives Matter, de zwarte Pieten discussie, standbeelden/straatnamen van onze koloniale voorouders worden verwijderd... Racisme is een thema in onze maatschappij dat jammer genoeg nog steeds actueel is. Hoewel onze samenleving al lang gekenmerkt wordt door multidiversiteit, blijken de etnische wij - zij tegenstellingen nog steeds heel groot te zijn.
Beknopte geschiedenis
In de geschiedenis van de Westerse kunst was er lange tijd geen plaats voor gekleurde mensen. Op zich niet zo heel vreemd, aangezien zwarten vooral tijdens de periode van kolonisatie en slavenhandel gedwongen migreerden naar onze contreien en dus eigenlijk ook niet in ons straatbeeld aanwezig waren.
De eerste werken met een afbeelding van een zwarte man, situeerden zich in de religieuze sfeer. Balthazar, één van de drie wijzen die Jezus bij zijn geboorte in Betlehem kwam bezoeken, was een Arabische zwarte man. Toch wordt zijn afbeelding niet vaak als racistisch beschouwd, hoewel we hier best kritisch over mogen zijn. De drie koningen van Arabië, Perzië en Indië buigen immers nederig voor de blanke 'koning der Joden' die nadrukkelijk als hun meerdere wordt neergezet.
Indien zwarte mensen werden getoond in kunstwerken, had dit meestal een racistische ondertoon: ze werden steevast afgebeeld inferieur aan de blanke Westerse medemens. Olympia van Manet (Musée d'Orsay) met de zwarte bediende op de achtergond is hier een mooi voorbeeld van. Het werk zorgde dus niet alleen voor controverse omwille van de naaktheid.
Ook andere kunstenaars komen later in opspraak omwille van hun racistische of inferieure voorstelling van zwarten in hun kunst.
Deze afbeeldingen komen uit het werk Black Book van fotograaf Robert Mapplethorpe waarin hij naaktportretten van zwarte mannen verzamelt. Mapplethorpe was homoseksueel en had een voorkeur voor donkere mannen. Er werd hem verweten dat hij de mannen reduceerde tot een lustobject. Hoe groter de discussie rondom zijn werk werd, des te beroemder werden zijn foto's.
Misverstanden.... Kunstenaars die aandacht vragen voor racisme worden soms zelf als racistisch beschouwd. Zo werd een muurschildering van de Banksy die aandacht vroeg voor de vluchtelingenproblematiek, al na enkele dagen verwijderd omdat het werk een racistische lading zou hebben. Het werk toonde een stel duiven die protesteerden tegen de komst van een kleurrijke vogel.
En in 2014 werd een tentoonstelling van Brett Bailey in Londen afgeblazen wegens té racistisch. Bailey bouwde een 'menselijke dierentuin' na, zoals deze eind 19e eeuw en begin 20e eeuw in Europa bestonden. In deze menselijke dierentuinen werden niet-Westerse mensen getoond aan het publiek. Vaak waren deze tijdelijke dierentuinen onderdeel van wereldtentoonstellingen en festivals. Om aandacht te vragen voor deze vergeten zwarte pagina in de Europese geschiedenis, maakt Bailey dus een hedendaagse menselijke dierentuin met zwarte performers. Maar vanwege protesten werd de tentoonstelling al na enkele dagen gesloten.
Kunst als middel tegen racisme
Kunst is niet los te zien van wat er gebeurt in de samenleving. Heel wat kunstenaars trachten met hun kunst racisme aan te kaarten. Neem 300 mensen en je vindt 300 verschillende huidkleuren. Dit gegeven inspireerde Byron Kim om een collage te maken van klein plankjes, waarin ieder plankje een is geschilderd in de tint van een huid. Donkere en lichte kleuren wisselen elkaar af en vormen een mozaïek van kleuren. Kleuren die in hun verscheidenheid samen een krachtig abstract beeld vormen en waarbinnen onderscheid maken zinloos is.
Heel wat kunst over racisme vinden we terug in de Verenigde Staten, waar de racistische groepering de Ku Klux Klan lange tijd heel gewelddadig en racistisch optrad. Hun daden werden ook in de kunst afgebeeld. Joe Jones maakte in de jaren twintig, op het hoogtepunt van de KKK, een schilderij over de gewelddadige verkrachting van een zwarte vrouw met als cynische titel 'American Justice'. De Klan wordt zo symbool voor een falend Amerikaans rechtsysteem. Een beeld dat in de jaren 60 wordt hergebruikt door Philip Guston, die in zijn schilderijen de Ku Klux Klan gebruikt als symbool voor opkomend geweld. Recent maakte Paul Rucker 50 Klan kostuums van Afrikaanse stoffen om aandacht te vragen voor opnieuw toenemend geweld tegen zwarten.
Rassensegregatie heeft een groot deel van de twintigste eeuw een stempel op Amerika gedrukt. Onder druk van protesten werden in de jaren 40 en 50 steeds meer wetten doorgevoerd die scheiding tussen blanken en zwarten verboden. Martin Luther King, Malcolm X, Rosa Parks en anderen vochten voor gelijkheid. Het harde neerslaan van deze protesten door de politie werd door Andy Warhol gebruikt in een serie zeefdrukken.
Ook de navolgers van Andy Warhol zoals de graffiti-kunstenaars uit de jaren 80 gebruikten racisme regelmatig als thema in hun werk. Jean-Michel Basquiat, zelf van Haïtiaanse afkomst, werkte veel samen met Warhol en schilderde regelmatig over racisme tegen zwarten. Hij had zelf veel moeite met het verscholen racisme onder het oppervlak van de samenleving dat vaak alleen uit kleine zaken bleek. Ook Keith Haring maakte verschillende werken over racisme in Amerika en erbuiten, zoals een serie over de apartheid in Zuid-Afrika.
Maar ook de kunstwereld op zich was niet bepaald onbesproken: hoewel ze het thema racisme wel aankaartten, was er lange tijd weinig aandacht voor kunstenaars die niet blank waren... David Hammons wist dit patroon te doorbreken. Hij werd beroemd met zijn schilderij van Jesse Jackson, de donkere politicus die in de jaren 80 tweemaal onsuccesvol de democratische kandidaat voor het presidentschap probeerde te worden. In het werk 'How ya like me now?' is Jackson afgebeeld met een witte huidskleur, blauwe ogen en blond haar. David Hammons stelt ons de vraag of Jesse Jackson zo wel goed genoeg is om president te worden. Ook maakte hij een Amerikaanse vlag in de kleuren van de Civil Right Movement en een 'Afrikaans beeld' van een schep omdat 'spade' een Amerikaans scheldwoord voor zwarte was.
